(1) Cele opracowania

Projekt, prowadzony w okresie od września 2015 do września 2016 w ramach realizacji zadania publicznego ogłoszonego przez Gminę Wrocław (29.07.2015/1647) polegał na przeprowadzeniu szerokich, kompleksowych, interdyscyplinarnych badań mających na celu opracowanie opisu funkcjonalnego wrocławskich osiedli w oparciu o trzy komponenty: społeczny, przestrzenny i analityczny.

Istotą opracowania było zbadanie wzajemnych związków miedzy tymi komponentami oraz sformułowanie syntetycznych wniosków, które mogłyby w przyszłości stanowić podstawę budowy nowego modelu czy strategii aktywnego społeczeństwa lokalnego.

Badanie prowadzone było pod egidą Fundacji Dom Pokoju przez zespół naukowców z Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej oraz praktykujących urbanistów oraz ekspertów specjalizujących się w działalności na rzecz społeczności lokalnych. Do zespołu zostali także zaproszeni zagraniczni specjaliści. Wykaz osób zaangażowanych w projekt zawiera Aneks 1. Badanie prowadzone było pod nazwą Analiza Funkcjonalna Osiedli Wrocławia (AFO).

W szczególności badanie obejmowało:

  1. przeanalizowanie i syntezę powstałych dotąd dokumentów i opracowań analitycznych odnoszących się do lokalnych społeczności, w tym przede wszystkim wyników Wrocławskiej Diagnozy Społecznej (WDS) z 2010 i 2014 roku oraz Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (SUiKZP), Strategii Rozwoju Wrocławia oraz innych dokumentów, opracowań i analiz mających wpływ na lokalne społeczności i związek z przedmiotem badania a także śledzenie na bieżąco prac trwających w ramach Foresightu Społecznego — Wrocław 2036/2056, prowadzonym w ramach Miasta Przyszłości /Laboratorium Wrocław oraz aktywności wokół konstruowania nowej strategii rozwoju Wrocławia;

  2. przeprowadzenie badań ilościowych i jakościowych mieszkańców i użytkowników Wrocławia w kontekście osiedli, w których funkcjonują, pod kątem:

    • aktywności mieszkańców w osiedlach,

    • form organizowania się mieszkańców w osiedlach,

    • umiejętności i świadomości mieszkańców osiedli odnośnie wpływania na to co dzieje się w ich najbliższej okolicy,

    • narzędzi komunikacji, miejsc spotkań, form kontaktów między mieszkańcami poszczególnych osiedli,

    • kluczowych problemów i barier, które hamują rozwój demokracji uczestniczącej na wrocławskich osiedlach;

  1. przeprowadzenie badań metodami partycypacyjnymi, które mogłyby pogłębić wyniki badań opisanych w pkt a-b;

  2. przebadanie, z udziałem ekspertów krajowych i zagranicznych, trendów i zjawisk występujących w kraju i za granicą, mogących pogłębić rozumienie procesów zachodzących we Wrocławiu i stanowić inspirację dla budowy modelu aktywizacji mieszkańców wrocławskich osiedli;

  3. krytyczne przeanalizowanie wybranych modeli oddolnej samorządności i wzorców współpracy w innych krajach z uwzględnieniem możliwości określenia zasad i skonstruowania narzędzi kooperacji pomiędzy różnymi poziomami funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego.

Zawarte w analizie wnioski i zalecenia mogą stanowić punkt wyjścia do stworzenia współczesnego modelu optymalnego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, uwzględniającego aspekt terytorialny, kompetencyjny, narzędziowy i finansowy.

W ramach projektu utworzona została strona internetowa prezentująca wyniki badań. Jest ona dostępna pod adresem http://analizafunkcjonalnaosiedli.pl.

Gdzieś tutaj RAMKA 1.

W całej Unii Europejskiej obserwuje się zwiększające się znaczenie podejścia multi-level governance (MLG) w zarządzaniu obszarami miejskimi i ich strefami oddziaływania. Dzieje się to dzięki redefinicji struktur i funkcji władzy oraz zwiększeniu aktywności obywateli i przedsiębiorców, a także ich nowej organizacji. Poszukiwanie i testowanie możliwych rozwiązań następuje również dzięki wsparciu finansowemu płynącemu z Unii Europejskiej. Pomoc ta do pewnego stopnia wymusza, a z pewnością stwarza istotne zachęty do zbudowania nowych modeli zarządzania terytorialnego. Muszą one uwzględniać obecną sytuację społeczną i przestrzenną, w tym fragmentaryzację przestrzeni i związaną z tym nieadekwatność tradycyjnych hierarchicznych modeli zarządzania. Znajduje to odzwierciedlenie w politykach rozwoju na lata 2014-2020 i instrumentach wspierających rozwój nowych sposobów zarządzania terytorialnego, takich jak m.in. Zintegrowane Inwestycje Terytorialne (ZIT) czy Rozwój Lokalny Kierowany przez Społeczność (RLKS).

Nowy model demokracji miejskiej musi spełniać wymogi funkcjonalności, elastyczności i wieloskalowości, zachowując jednocześnie zasadę subsydiarności oraz adaptując się do specyficznych warunków społecznych i geograficznych. Musi także uwzględniać lokalne, często nieformalne lub słabo ustrukturyzowane grupy społeczne.

Taki model ma nie tylko znaczenie administracyjne, ale także — a może przede wszystkim —pozwala na budowanie długofalowych wizji rozwoju i formułowania planów strategicznych. Te jednak wymagają wiedzy, w tym przede wszystkim głębokiej wiedzy na temat funkcjonowania społeczności w warunkach określonego terytorium. Ta wiedza musi uwzględniać potrzeby i narracje możliwie wielu, a preferencyjnie wszystkich, uczestników procesu. Musi także być zorientowana społecznie i terytorialnie. Ważne jest, aby te czynniki nie były rozpatrywane osobno, gdyż tylko takie — wieloaspektowe i multidyscyplinarne — podejście stwarza nadzieję na mobilizację społeczną w osiąganiu wspólnie ustalonych celów.

Ocena specyfiki Wrocławia w tym kontekście, przyjęta na początku badań, pozwoliła na wyodrębnienie następujących zakresów problemowych wynikających z obserwowanych i opisywanych procesów i zjawisk mogących mieć istotny wpływ na badanie:

  • trwają (zarówno na początku badania jak i w momencie jego podsumowywania) prace nad opracowaniem strategicznych dokumentów pełniących funkcję koncepcji rozwoju miasta w różnych obszarach tematycznych: przestrzennym, edukacyjnym, społecznym oraz zintegrowanych dokumentów dotyczących całego organizmu miejskiego; z jednej strony analiza funkcjonalna osiedli mogłoby okazać się ważnym źródłem informacji dla tych dokumentów, a z drugiej strony stan prac nad tymi opracowaniami badanie wrocławskich osiedli stara się antycypować i uwzględniać;

  • widoczny jest kryzys obecnie funkcjonującego modelu samorządności na poziomie lokalnym przejawiający się miedzy innymi niską frekwencją w wyborach do Rad Osiedli, brakiem kandydatów na radnych osiedlowych, nieadekwatnymi do potrzeb kompetencjami i budżetami Rad Osiedli, niewystarczającym zapleczem kadrowym i organizacyjnym do realizacji niezbędnych zadań;

  • obserwuje się wzrost aktywności lokalnych liderów — organizacji pozarządowych (NGO), rad rodziców, inicjatyw sąsiedzkich, aktywistów i społeczników;

  • niesprecyzowane są lokalne wizje rozwoju osiedli oraz ich relacja do całości miasta; są dane, które ukazują ciekawe zależności, jednak brakuje wyjaśnienia i zrozumienia zidentyfikowanych zjawisk i procesów;

  • dostrzega się wypieranie przestrzeni publicznych przez skomercjalizowane „miejsca spotkań” nastawione na kształtowanie postaw konsumpcyjnych; podobne użycie przestrzeni widoczne jest w odniesieniu do rozmaitych „wielkich wydarzeń” czy imprez masowych;

  • wydaje się, że zorientowane na mieszkańców działania niektórych instytucji miejskich o różnym zasięgu (np. Muzeum Współczesnego Wrocław, sieci bibliotek miejskich) mogą stać się istotnym magnesem organizującym życie społeczne okolicy;

  • wielość podziałów i sposobów porządkowania danych odnoszących się do problematyki osiedli oraz brak oceny adekwatności podziałów do występujących potrzeb powoduje, że trudno uzyskać konsensus nawet na poziomie opisu sytuacji;

  • słabo przebadany jest stan i potencjał społeczeństwa obywatelskiego we Wrocławiu a także jego potrzeb i możliwości w kontekście terytorialnym, do czego podstawę mogą tworzyć takie działania jak Wrocławski Budżet Obywatelski (WBO) i związane z nim Laboratoria Obywatelskie (pilotażowy, przeprowadzony tylko na kilku wybranych osiedlach), rozmaite konsultacje, Centra Aktywności Lokalnej, Foresight Społeczny Wrocław 2036/2056 w ramach projektu Miasta Przyszłości/Laboratorium Wrocław ESK 2016, które dostarczają wielu danych na temat lokalnego zaangażowania społecznego;

  • brak jest badań analizujących czy układ przestrzenny może determinować rozwój aktywności obywatelskiej i jakie są wzajemne relacje obu elementów.

Wymienione powyżej, wstępnie zidentyfikowane procesy i zjawiska były przedmiotem szczególnie starannej analizy w dalszych krokach badawczych. Nie wszystkie inicjalne tezy czy pobieżne obserwacje zostały jednoznacznie potwierdzone, niektóre zjawiska okazały się bardziej złożone niż początkowo się to wydawało. Dodatkowo, ustalone w procesie badawczym zależności i relacje między nimi oraz porównanie sytuacji w skali międzynarodowej, pozwoliły na sformułowanie ocen i wniosków, które zidentyfikowane na początku zjawiska i procesy postawiły w nowym kontekście i skłoniły do weryfikacji niektórych wstępnych ocen i opisów.

Jest oczywiste, w świetle celów badania, że nie objęło ono wszystkich możliwych aspektów funkcjonowania osiedli, jednak — co szczególnie ważne — umieściło analizowane zagadnienia w kontekście terytorialnym, co stanowi ważny krok w zrozumieniu funkcjonowania osiedli także w aspekcie fizycznych struktur, jakie je kształtują oraz ich związku z jakością życia i postawami mieszkańców.

(2) Struktura badań

Najważniejszym założeniem badań był ich multidyscyplinarny charakter nie tylko w tym sensie, że angażował wielu specjalistów, ale że każdy element metodologiczny prowadzony był wspólnie z uwzględnieniem specyfiki aparatu badawczego każdej dyscypliny. Nie powstawały zatem odrębne komponenty, które z rozmaitych stron naświetlały badane zagadnienie, ale każdy krok badawczy uwzględniał specyfikę wielu możliwych sposobów widzenia, opisu i wyjaśnienia konkretnej kwestii. Już samo to podejście miało innowacyjny charakter, poprzez wieloaspektową krytykę merytoryczną każdego badanego zagadnienia.

Badanie nie miało na celu powtarzania treści zawartych w innych dokumentach, dlatego też zaangażowani w nie specjaliści bardzo dobrze znali, a najczęściej także współtworzyli, wiele opracowań opisujących społeczną i przestrzenną strukturę Wrocławia, w tym przede wszystkim Wrocławską Diagnozę Społeczną oraz Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego. Do zespołu weszli także eksperci od rozwoju lokalnego, zarządzania konfliktami, budowy społeczeństwa obywatelskiego, wspierania lokalnych aktywności. Wielu członków zespołu zaangażowanych było lub nadal jest także w rozmaite prace nad badaniami lub projektami związanymi w różny sposób ze społecznością i przestrzenią miasta.

Na tym tle struktura badań przedstawiona na Rycinie 1 obejmowała trzy powiązane ze sobą współzależne komponenty: społeczny, przestrzenny i analityczny.

W ramach komponentu społecznego podstawowym źródłem danych empirycznych były badania realizowane w przestrzeni wrocławskich osiedli z udziałem mieszkańców Wrocławia i interesariuszy reprezentujących stronę społeczną oraz instytucje miejskie Wrocławia działające w przestrzeni osiedlowej.

Pomiar został przeprowadzony z wykorzystaniem technik badań ilościowych i jakościowych.

Głównym narzędziem badań ilościowych była specjalnie opracowana dla potrzeb projektu ankieta internetowa CAWI (AI), do której link był umieszczany na stronie internetowej miasta Wrocławia (www.wroclaw.pl), Fundacji Dom Pokoju (www.dompokoju.org), Infopunktu Nadodrze (www.lokietka5.pl), stronach internetowych rozmaitych organizacji pozarządowych zaangażowanych w tematykę miejską (np. Towarzystwa Upiększania Miasta Wrocławia, www.tumw.pl; Portal Rowerowy Wrocław, www.rowery.eko.org.pl; ) oraz na stronach portali społecznościach. W toku pomiaru – między listopadem 2015 a lutym 2016 roku — prowadzono systematyczną akcję informacyjną i afirmatywną w mediach lokalnych (prasie, radiu, TV), której celem było poinformowanie mieszkańców o projekcie, celach badania, a także zachęcenie do wzięcia udziału w badaniach i wypełnienia ankiety internetowej. Ważnym elementem ankiety było przebadanie wybranych przestrzennych charakterystyk wynikających ze specyfiki struktur urbanistycznych poszczególnych osiedli. Wyniki zostały zinterpretowane, także w aspekcie przestrzennym, w odniesieniu zarówno do osiedli jak i typów morfologicznych w ich ramach występujących.

Głównym narzędziem badań jakościowych były zogniskowane wywiady grupowe (FGI), przeprowadzone z mieszkańcami i interesariuszami osiedli, reprezentującymi określone typy morfologiczne wyodrębnione w badaniach przestrzennych. To badanie było szczególnie interesujące gdyż podstawą określenia poszczególnych społeczności były nie granice czy podziały administracyjne lub statystyczne, ale charakterystyki przestrzenne, urbanistyczne. Pozwoliło to powiązać wyniki z określonymi rzeczywistymi charakterystykami terytorialnymi, nie zaś czysto administracyjnymi.

W ramach komponentu przestrzennego przeanalizowano na początku rozmaite podziały miasta, co pozwoliło zdefiniować ograniczenia i trudności w pozyskiwaniu i interpretacji danych o charakterze terytorialnym. Następnie przeanalizowano dostępne charakterystyki terytorialne występowania poszczególnych rodzajów usług, w tym usług publicznych. W dalszej kolejności zidentyfikowano, na podstawie rozległych badań empirycznych, rozmaite rodzaje aktywności społecznych w przestrzeni Wrocławia. W oparciu o analizę przestrzenną struktur urbanistycznych zdefiniowano osiem typów morfologicznych kształtujących strukturę osiedli Wrocławia, w oparciu o które przeprowadzone zostały jakościowe badania społeczne (FGI) oraz które stały się punktem odniesienia rozmaitych analiz porównawczych.

W ramach komponentu analitycznego przeanalizowano dostępne dane statystyczne i przestrzenne w celu skonfrontowania ich z wynikami badań komponentu zarówno społecznego jak i przestrzennego. W oparciu o przygotowane przez ekspertów zagranicznych opisy zarządzania terytorialnego w wybranych krajach o zróżnicowanej tradycji organizacji terytorialnej (Anglia, Niemcy, Francja, Holandia, Szwajcaria, Grecja, Węgry, USA, Australia), przeprowadzono rozległe badania porównawcze rozmaitych możliwych systemów definiowania i funkcjonowania struktur przestrzennych w obszarach miejskich oraz ich ewentualnego związku z aktywnością społeczną. Przeanalizowano także funkcjonowanie samorządowych wspólnot o rozmaitym charakterze i skomplikowanej strukturze terytorialnej, ze szczególnym uwzględnieniem modeli działania spółdzielni mieszkaniowych. Przeprowadzono także konfrontację badań nad historią wrocławskich osiedli ze świadomością społeczną w tym zakresie, a także sformułowano pewne postulaty dotyczące upowszechniania i wykorzystania elementów historycznych w budowie aktywnego społeczeństwa.

W kolejnym kroku dokonano syntezy wszystkich badanych komponentów. Dokonano interpretacji przestrzennych Wrocławskiej Diagnozy Społecznej (WDS) oraz skonfrontowano jej wyniki z danymi dotyczącymi wyposażenia poszczególnych obszarów miasta w rozmaite usługi oraz zidentyfikowanymi aktywnościami społecznymi. Przeprowadzono interpretację przeprowadzonych w ramach projektu badań społecznych w kontekście terytorialnym oraz w odniesieniu do zidentyfikowanych struktur przestrzennych. Zestawiono uzyskane wyniki z wiedzą analityczną dostarczoną przez ekspertów zagranicznych w ramach warsztatu oraz z wiedzą praktyczną dotyczącą doświadczenia w użytkowaniu poszczególnych części miasta zebraną w ramach spotkań z rozmaitymi grupami interesariuszy. Porównano wyniki z rzeczywistym sposobem zagospodarowania i wyposażenia przestrzeni miasta.

To pozwoliło dokonać kolejnej syntezy z uwzględnieniem interakcji społecznych i eksperckich. Rekomendacje obu grup posłużyły także do sformułowania zaleceń mogących stanowić podstawę budowy w przyszłości nowego modelu przestrzennego aktywnego społeczeństwa lokalnego.

Badania miały wymiar partycypacyjny poprzez włączenie mieszkańców i interesariuszy w proces badawczy jako uczestników badań oraz opiniodawców i komentatorów tychże badań. Badania miały charakter ekspercki poprzez zaangażowanie specjalistów, zarówno z kraju i zagranicy, których wiedza i doświadczenie gwarantowały wysoki poziom profesjonalny, zgodny z bieżącą wiedzą naukową i praktyką. Badania miały charakter interdsyplinarny poprzez wspólne definiowanie zarówno celów jak i dobieranie metod badawczych.

Wreszcie badania mają wymiar strategiczny – poprzez formułowanie wniosków i ocen na rzecz tworzenia dokumentów strategicznych w różnych sektorach polityki miasta zgodnych z problematyką badania.